Stop Loss. Take profit
Stop Loss. Take Profit
Upadek kolosa na glinianych nogach
Na początku XX wieku Rosja była krajem pogrążonym w chaosie, którego znaczenie na arenie międzynarodowej konsekwentnie malało. Problemem carskiej Rosji był jej rozmiar i wielokulturowe społeczeństwo, złożone z wielu podbitych narodowości, które niechętnie współpracowały z carskim rządem. Łatka “kolosa na glinianych nogach” została ostatecznie przypięta Rosji po Wojnie krymskiej, w trakcie której armia carska została upokorzona przez mniej liczne oddziały francuskie i brytyjskie. Ostatnim gwoździem do trumny rosyjskiej monarchii okazała się być I wojna światowa, która znacznie nasiliła falę wewnętrznych ruchów reformatorskich i niepodległościowych kiełkujących w Imperium od dziesiątek lat. Skutkiem pogłębiającego się kryzysu autorytetu dynastii Romanowów po przegranym konflikcie z państwami centralnymi, był rozpad Imperium i dwie rewolucje wewnątrz samej Rosji: Lutowa i Październikowa.
Komunizm wojenny
Lata 1917-1921 były w Rosji czasem anarchii. Niezliczone organizacje zbrojne i twory państwowe “wyrastały jak grzyby po deszczu” na trupie dawnego Imperium. W wojnie domowej brały udział dziesiątki organizacji, jednak ostatecznie zwycięstwo odnieśli bolszewicy, przed którymi stało zadanie zreformowania pogrążonego w chaosie państwa i stworzenie nowego, komunistycznego społeczeństwa. Postawiono więc na wprowadzenie gospodarki planowej i całkowitą kontrolę państwa nad wszelkimi aspektami życia gospodarczego. Główną inspiracją dla rosyjskich twórców komunizmu wojennego była niemiecka polityka socjalizmu wojennego wprowadzona w czasie I wojny światowej, polegająca na objęciu kontrolą państwową całej produkcji, podziału pracy i dystrybucji towarów. Komunizm wojenny zakładał pełne podporządkowanie gospodarki wysiłkowi zbrojnemu państwa, a wprowadzenie go było możliwe, dzięki rozbudowanemu aparatowi terroru stworzonego przez Czeka (tajną policję stworzoną przez Feliksa Dzierżyńskiego do walki z kontrrewolucją). Swoją najpełniej ukształtowaną postać komunizm wojenny osiągnął w latach 1920–1921, chociaż nigdy nie wdrożono w pełni wszystkich jego założeń. Zgodnie z założeniami udało się znacjonalizować ziemię, a pracującym na niej chłopom zabierano wszystkie plony, pozostawiając im tylko minimum niezbędnie do przeżycia. Próbowano również zastąpić walutę kontrolowaną przez państwo niewydolną, prostą wymianą towarową. Jak łatwo sobie wyobrazić, taka polityka zaowocowała szybkim rozwojem czarnego rynku, co spowodowało, że w latach 1919–1920 66–80% produktów żywnościowych docierało do nabywców drogą nielegalnej sprzedaży, nie zaś poprzez państwową dystrybucję. Chłopi tracili motywację do utrzymywania produkcji rolnej na dotychczasowym poziomie i rezygnowali z produkcji towarów, których i tak nie mogliby sprzedać, wytwarzając jedynie żywność na własne potrzeby. W związku z tym, jak i stratami poniesionymi w wyniku licznych wojen, dochód narodowy brutto w Rosji w 1920 roku wynosił między 33 a 40 proc. stanu z 1913 roku, produkcja wielkoprzemysłowa spadła o 82 proc, wydajność pracy o 74 proc., a produkcja zbóż o 40 procent. Zmusiło to rewolucyjny rząd do zaostrzenia represji i stało się powodem klęski głodu znanej jako głód powołżański. W jego wyniku życie straciło 5,1 miliona ludzi. Tak poważny kryzys humanitarny i podpisanie traktatu ryskiego spowodowały zmianę w koncepcji polityki gospodarczej RSFSR i dojście do głosu mniej radykalnych ugrupowań w partii bolszewickiej.
PKB per capita wyrażone w dolarach międzynarodowych w Rosji na przestrzeni lat.
Na czerwono zaznaczono okres od 1914 roku do wprowadzenia stalinizmu w 1930 roku.
Źródło: https://cepr.org/voxeu/columns/russias-national-income-war-and-revolution-1913-1928
Reformy w kraju Rad
Liberalizacja życia gospodarczego rozpoczęła się 15 marca 1921 roku, gdy Biuro Polityczne partii bolszewickiej, na czele którego stał Włodzimierz Lenin, zniosło obowiązkowe kontyngenty żywności, do których dostarczania zobowiązani byli chłopi (tzw. prodrazwiorstkę). Zamiast niej wprowadzono podatek w naturze (prodnałog), który sprowadzał się do obowiązku dostarczania przez chłopów ściśle określonych ilości zboża – w odróżnieniu od „prozdrazwiostki” państwo od tej pory nie konfiskowało chłopu jego nadwyżek. Oprócz tego w tym samym roku nałożono na chłopów „prodnałog” także jeśli chodzi o inne artykuły żywnościowe. Chłop mógł swobodnie sprzedawać wytworzone przez siebie towary na wolnym rynku, nie musząc robić tego jak do tej pory nielegalnie. W innych gałęziach gospodarki zdecydowano się na zwrot poprzednim właścicielom przedsiębiorstw zatrudniających do 20 pracowników (jedynie duże przedsiębiorstwa pozostały w rękach państwa), zniesiono też przymus pracy, cofnięto zakaz strajków i do pewnego stopnia przywrócono autonomię związków zawodowych. Władze odeszły również od planu zlikwidowania pieniądza i wprowadziły zakaz finansowania deficytu budżetowego dodrukiem rubli. Zrezygnowano również z systemu darmowych dóbr i usług dla robotników. Od tej pory wszystkie swoje potrzeby musieli zaspokajać na wolnym rynku. Tak szeroko zakrojone zmiany pozwoliły odbudować się gospodarce w ekspresowym tempie. W 1922 roku praktycznie nie istniał już problem głodu, a w 1925 roku areał zasiewów powrócił do tego sprzed wybuchu I wojny światowej. Przemysł również szybko stanął na nogi i ponownie zaczął zaopatrywać ludność w potrzebne jej dobra.
Jednak idea NEP-u miała być jedynie tymczasowym ustępstwem w sferze ekonomii państwa, wprowadzonym po to, by Komitet Centralnym mógł uniknąć ustępstw w sferze politycznej, co dobitnie stwierdził Grigorij Zinowiew, szef bolszewickiej III Międzynarodówki Komunistycznej. W grudniu 1921 roku na spotkaniu z członkami partii bolszewickiej stwierdził on: „Proszę was towarzysze, abyście jasno rozumieli, że Nowa Ekonomiczna Polityka jest tylko chwilowym ustępstwem, taktycznym odwrotem, oczyszczeniem przedpola do nowego i decydującego ataku świata pracy na pozycje międzynarodowego kapitalizmu”. Nie można mieć więc złudzeń, że chwilowe zwiększenie swobód mieszkańców ZSRR w sferze ekonomii miało być krokiem w stronę trwałej liberalizacji życia społecznego. Takich złudzeń pozbawieni byli również zagraniczni inwestorzy, których majątki w Rosji zostały już uprzednio znacjonalizowane w okresie komunizmu wojennego, bez jakichkolwiek szans na odszkodowania ze strony komitetu centralnego. Z tego powodu w Związku Radzieckim wyraźnie odczuwalny był brak zagranicznego kapitału. Powrotu do dawnej, komunistycznej polityki bali się również radzieccy przedsiębiorcy okresu rozluźnienia gospodarczego zwani “Nepmanami”. Powodowało to, że nie kwapili się oni do podejmowania długoterminowych inwestycji, zamiast tego woląc wydawać wszystkie zarobione pieniądze na konsumpcję, przez co zniechęcili oni do siebie zarówno proletariat jak i władzę.
Powrót do pierwotnych założeń
Nie chcąc dopuścić do tego, by liberalizacja ekonomiczna przerodziła się także w polityczną, reżim leninowski kontynuował politykę terroru i represji, którą prowadził w czasie wojny domowej. Uciskani byli członkowie tzw. przedwojennej burżuazji jak i wszelkie opozycyjne ruchy polityczne, w tym byli sojusznicy bolszewików z czasów wojny domowej – mienszewicy i eserowcy.
Po śmierci Lenina w 1924 wierchuszka partyjna traciła zaufanie do polityki NEP-u, która ostatecznie została zniesiona po dojściu Stalina do władzy. Powrócono do całkowitego, centralnego planowania gospodarczego i kolektywizacji rolnictwa, położono również nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego, niemal całkowicie podporządkowanego potrzebom Armii Czerwonej. Za opracowywanie planów pięcioletnich odpowiadał Gospłan – Państwowy Komitet Planowania. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowano kosztem konsumpcji indywidualnej i ograniczenia spożycia, co w znaczącym stopniu odbiło się na poziomie życia obywateli. Przyśpieszona rozbudowa przemysłu nakierowanego na potrzeby armii powiązana była z przygotowaniami do wojny. Aby zwiększyć wydajność, rozpowszechniono również „socjalistyczne współzawodnictwo pracy”, co wymuszało na pracownikach stałą pracę ponad siły. Kolektywizacja rolnictwa, będąca w praktyce składową stalinowskiego terroru, doprowadziła również do kolejnych fal głodu, które pochłonęły miliony ludzkich istnień.
Pomimo tego od 1928 do 1942 roku średni wzrost gospodarczy wyniósł 20% rocznie. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego w 1928 roku poziom ich produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 aż 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł stalowy i węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej statystyki zakładów produkcyjnych były fałszowane przez ich zarządców w obawie przed represjami w przypadku niewypełnienia zakładanych przez komitet centralnych norm.
Czy reformy Lenina były konieczne?
Z perspektywy czasu odejście od komunistycznego modelu gospodarki wydaje się koniecznym krokiem dla utrzymania władzy przez partię bolszewicką. Chwilowa liberalizacja gospodarki pozwoliła komunistom ustabilizować sytuację w kraju, zapobiegając kolejnym buntom chłopskim i potencjalnemu wybuchowi kolejnej rewolucji. Wyeliminowanie zagrożenia ze strony niezadowolonych, głodujących chłopów pozwoliło komitetowi centralnemu skupić się na zwalczaniu kontrrewolucjonistów i umocnieniu swojej władzy poprzez rozrost armii i aparatu terroru. Prawdopodobnym jest również, że bez solidnej bazy jaką dla gospodarki ZSRR było rolnictwo, nie udałoby się rozwinąć przemysłu ciężkiego w kraju, co uniemożliwiłoby odparcie niemieckiej agresji w 1941 roku. W późniejszym okresie NEP stał się inspiracją dla przemian gospodarczych w ZSRR zapoczątkowanych przez Michaiła Gorbaczowa, jak i chińskich reform wprowadzonych po śmierci Mao Zedonga. To właśnie chińska transformacja pokazuje jak duży potencjał ekonomiczny mogą uwolnić państwa totalitarne, gdy w czasach pokoju odrzucą centralne planowanie gospodarki na rzecz sprawowania nad nią “jedynie” nadzoru. Niestety, wcale nie musi oznaczać to zrezygnowania z totalitarnej polityki rządu w innych sferach życia społecznego.
Dla Ciebie
O nas
© Copyright profit-journal.pl - All rights reserved – Privacy Policy
